जत्रा - योग दिवस लेख

काही नवी योगासने...

-------------------

मोदी सत्तेवर आले आणि २१ जून हा आंतरराष्ट्रीय योग दिवस म्हणून जाहीर झाला, हा काही योगायोग नव्हे! अनेक वर्षांची तपश्चर्या त्यामागं असणार, यात मला तरी काही शंका नाही. हल्लीच्या जगात आपण चारचौघांसारखे राहायचे, त्यांच्यासोबत टिकायचे, तर प्रत्येक गोष्ट चारचौघांसारखी केली पाहिजे, यावर माझा दृढ विश्वास आहे. किंबहुना आपण चारचौघांत राहण्यासाठी जे प्रयत्न करतो, तेही चारचौघांसारखेच असले पाहिजेत; त्यात उगाच काही वेगळेपणा असता कामा नये, यावर माझा कटाक्ष असतो. असं केल्यानंच माझं (हळूहळू उच्च होत जाणारं) मध्यमवर्गीयपण शाबूत राहील, याची मला खात्री वाटते. केवळ याच एका कारणासाठी मी योगासनं करायचा घाट घातला. व्यायाम या प्रकाराशी आमचे पूर्वज पूर्वापार फटकून राहिले आहेत आणि याचे पुरावे त्यांच्या जुन्या फोटोंवरून अगदी जाहीर दिसतात. पूर्वजांची परंपरा मोडण्याची परंपरा आमच्या घराण्यात नसल्यानं मीही व्यायामाशी फटकूनच राहत होतो. मध्यमवर्गीयाला रोजचं जगणं जगताना जी कसरत करावी लागते, ती त्याच्या टीचभर आयुष्यासाठी पुरेसा व्यायाम असते, असं आपलं माझं पारंपरिक मत होतं. मात्र, योग दिवस जाहीर झाला आणि मी माझ्या वैचारिक शवासनातून खडबडून जागा झालो. व्यायामाच्या कल्पनेनं माझं मन मयुरासन केल्याप्रमाणं फुलून आलं. त्या आनंदाच्या भरात माझ्याकडून कुक्कुटासन केलं गेलं आणि हात-पाय सोडवून घेण्यासाठी शेवटी कोंबडीप्रमाणंच फडफड करावी लागली. सुरुवातीला वज्रासन, पद्मासन आदी सोपी आसनं करून मगच उत्तानपादासन, धनुरासन वगैरे बड्या मंडळींकडं वळावं, असं मला वाटू लागलं. (बाय द वे, अंगाची कशीही मुटकुळी केली, तरी ती अल्लाद सोडवून दाखवणाऱ्या आसनाला 'श्रीनिवा-सन' का म्हणू नये?) प्रारंभी घरातल्या घरातच सराव करा, या अर्धांगाच्या आज्ञेला नेहमीप्रमाणं मान तुकवून (हे आमचं फेवरिट आसन आहे. 'वामांगपरोक्षनतमस्तकासन' असं त्याचं नाव आहे!) आम्ही चटई ओढली. टीव्हीवर पहाटे साक्षात रामदेवबाबांची योगासनं सुरू असतात, अशी वार्ता कानी आली होती. कारण एवढ्या पहाटे मी गेल्या कित्येक वर्षांत उठलो नसल्यानं, मला हे काहीच ठाऊक नव्हतं. आपल्या बेडवर देहरूपी होडीची अर्धवर्तुळाकृती गुंडाळी करून 'आंतर्रजईगुडुप्पासन' करण्याची माझी सवय होती. पण हे शवासनाच्या बरंच जवळ जाणारं आसन करण्याची सवय मोडून मला भल्या पहाटे उठावं लागलं. समोर रामदेवबाबा कपालभांती आणि भस्रिका की कायसंसं करीत होते. त्यांचं ते लोहाराच्या भात्याप्रमाणे सटासट आत-बाहेर करणारं पोट पाहून मला तर आकडी आली. मी पोट होता होईल तेवढं आत ओढण्याचा प्रयत्न केला आणि तिथंच चटईवर कोलमडासन केलं. माझ्या लत्ताप्रहारानं कोपऱ्यातला एक फ्लॉवरपॉट शहीद झाला. तो हिच्या माहेरून खास गिफ्ट मिळालेला फ्लॉवरपॉट असल्यानं पुढचा अर्धा तास फक्त 'कर्णरंध्रआघातासन' सहन करावं लागलं. कान हा अवयव देवानं माणसाला ऐच्छिक का नाही ठेवला, हा एकच विचार त्या वेळी मनात आला. हिचे संतापाने फुललेले डोळे पाहून माझी आसनं करायची इच्छा तिथंच मटकन खाली बसली. तो दिवस तसाच गेला. मात्र, आंतरराष्ट्रीय योग दिनी आपण एक तरी योगासन यशस्वीपणे करायचं आणि पूर्वजांच्या कीर्तीला बट्टा लावायचा हा माझा निर्धार कायम होता. धीर धरून एका योगा क्लासमध्ये चौकशीला गेलो. रिसेप्शनिस्ट सुदैवानं फक्त 'खुर्चीउबवासन' करीत होत्या. त्यामुळं काम सोपं झालं. त्यांनी मला आत जायला सांगितलं. मुख्य गुरुजी आत होते, असं कळलं. आत गेलो, तर तिथं कुणीच नव्हतं. मग एकदम समोर एका कोपऱ्यात गुरुजी दिसले. ते कुठलं तरी आसनच करीत होते, बहुतेक. त्यांची लांबलचक दाढी लोंबत होती. चेहरा कुठं आहे, याचा साधारण अंदाज घेऊन मी जवळ उभा राहिलो. गुरुजींची दाढी फारच लांब होती. तिला हात लावण्याचा मला अनावर मोह झाला. त्याच वेळी 'बसा...' असा आवाज एकदम जमिनीच्या लगत आला. अरेच्चा! म्हणजे मी जे वर पाहत होतो, ते गुरुजींचं डोकं नव्हतंच तर... जमिनीलगत जवळपास झोपून मी त्या चेहऱ्याजवळ चेहरा नेला, तर मला दुसरा धक्का बसला. ते गुरुजी नव्हते, तर बाई होत्या. ते लांबलचक केस म्हणजे त्यांची वेणी होती. बाईंनी कुठलं तरी असं आसन केलं होतं, की त्यात त्यांचा चेहरा जमिनीवर आणि वेणी अवकाशात पायांवर गेली होती. (की मागं आणखी कुणी दुसरी शिष्याबिष्या होती, देव जाणे.) या आकाराला मनुष्य का म्हणायचं, एवढाच प्रश्न मला पडला. बाई काही काळानंतर मलाही हेच आसन करायला लावतील, या भीतीनं मी तिथून जो पळ काढला, तसा जर मी ऑलिंपिकमध्ये धावलो असतो, तर देशाच्या खात्यात अगदी सुवर्ण नाही, पण किमान ब्राँझ मेडलची भर निश्चित पडली असती! 

एवढं होऊनही मी हटलो नव्हतो. 'हटयोगी'च झालो होतो म्हणा ना! आता मी योगावरची पुस्तकं आणली. त्यात विविध आसनांची चित्रं दाखवली होती. याशिवाय रोजच्या वर्तमानपत्रांतसुद्धा रोज योगासनांवर काही ना काही माहिती येऊ लागली होती. त्यात नवनव्या आसनांचाही समावेश होता. ते पाहून मला आपल्या आजूबाजूला रोज काही नवी योगासनं दिसू लागली. यातली काही अशी -

१. अधोमुखासन - हे आसन हल्ली बरीच मंडळी करताना दिसतात. विशेषतः ज्यांच्या हाती स्मार्टफोन आहे त्या लोकांना तर या आसनाचं व्यसनच जडलं आहे, यात शंका नाही. कायम ही मंडळी आपलं तोंड खाली घालून, मोबाइलमध्ये काही ना काही तरी बघत असतात. 
यामुळं आपला समाज एकाएकी भयंकर नम्र वगैरे झाला आहे, असा भास होतो. हे आसन आपल्याला कुठेही करता येते. मित्रांसोबत हॉटेलमध्ये बसलो असताना, घरी पत्नीसोबत गप्पा मारीत असताना, मंगल कार्यालयात, ऑफिसात, रस्त्यावर चालता चालता, बसमध्ये, ट्रेनमध्ये, विमानात, एवढंच काय स्वच्छतागृहातही हे आसन केले जाते. हे आसन करणारा आनंदी असतो, तर त्याकडे पाहणारा त्याला खाऊ की गिळू अशा पवित्र्यात असतो. मात्र, हे आसन आवडणारी लोकं त्याकडं फार लक्ष देत नाहीत. लवकरच या आसनाला आपले राष्ट्रीय आसन जाहीर केले जाईल, अशी आशा आहे.

२. अंगुलीनर्तनासन - हे आसन दोन प्रकारांत केले जाते. एक सर्वसामान्य माणसे करतात. त्यासाठी पुन्हा स्मार्टफोनची गरज असते. हा टचस्क्रीनवाला मोबाइल असल्यानं आपला अंगठा त्यावर सतत वर-खाली नाचत राहतो. काही मंडळींना हे आसन एवढे आवडते, की त्यात त्यांचा अंगठा झिजून झिजून शेवटी फक्त नख राहिल्याचं नंतर त्यांच्या लक्षात येतं. पण मग ही मंडळी नखानं स्क्रीन खाली-वर करायला सुरुवात करतात. अंगठा काय, एक गेला, दुसरा लावता येईल; पण स्मार्टफोनवरची अपडेट्स एकदा गेली की परत कशी पाहायला मिळणार, हाच उदात्त विचार त्यामागं असतो. या आसनाचा दुसरा प्रकार विवाहित पुरुषांनाच अनुभवता येतो. यात आपल्या धर्मपत्नीच्या बोटांच्या खाली-वर होणाऱ्या हालचालींवर नृत्य करीत असल्याचा अप्रतिम आभास या मंडळींना होतो आणि ते व त्यांची पत्नी दोघेही खूश राहतात.

३. खुर्चीबूडघट्टचिकटासन - हे नाव विचित्र असलं, तरी आसन फारच लोकप्रिय आहे. विशेषतः राजकारणी आणि खेळांपासून ते शिक्षण संस्थांपर्यंत प्रत्येक खाऊवाल्या ठिकाणी आपापल्या पदांवर घट्ट चिकटून राहणाऱ्या नरपुंगवांमध्ये हे आसन खासच प्रिय आहे. यात आपल्याला मिळालेली खुर्ची सोडायची नसते. उलट वर्षानुवर्षे त्यावर आपले बूड घट्ट रोवून बसायचे असते. असे केल्याने शारीरिक फायदे काही होत नसले, तरी आर्थिक फायदे मजबूत होतात. हे आसन क्लासमध्ये शिकता येत नाही. त्यासाठी पूर्वी या खुर्चीवर बसलेल्यांच्या पोटीच जन्म घ्यावा लागतो.

४. चलनप्रियासन - हे आसन आवडणाऱ्या लोकांना कागदी नोटा खाव्याशा वाटतात. काही जण खातात, तर काही जण त्या अंथरून त्यावर झोपून हे आसन करून पाहतात. विविध सरकारी कार्यालये, विशेषतः महसूल, पाटबंधारे, सार्वजनिक बांधकाम आदी खात्यांमध्ये खालच्या कारकुनापासून ते वरच्या अवर सचिवापर्यंत सर्वांनाच हे आसन अतिप्रिय आहे. या आसनात नोटा स्नानगृहात, बेडरूममध्ये, शॉवर बाथच्या वरच्या बाजूला किंवा फरशी खणून आतमध्ये अशा कुठेही लपवाव्या लागतात. त्यामुळं व्यायाम भरपूर होतो. फक्त हे आसन फॉलो करणाऱ्यांना रात्रीची झोप लागत नाही, एवढीच एक त्रुटी आहे.

५. गलितगात्रासन - हे आसन अजिबात लोकप्रिय नाही. पण या देशात अनेक नागरिकांवर ते लादलं गेलं आहे. आजूबाजूला रोज दिसणारा भ्रष्टाचार, लोकांची गैरवागणूक, बेशिस्त वाहतूक, बेकायदेशीर धंदे, शिक्षणापासून ते आरोग्यापर्यंत प्रत्येक क्षेत्रात चालू असलेली अनागोंदी, महागाईचा राक्षस, रोजचं अवघड झालेलं जगणं हे सगळं पाहून तुमच्या-माझ्यासारख्या सर्वसामान्य माणसाला रोजच हे आसन नाइलाजानं करावं लागतं. यात आपल्याला अतोनात नैराश्य येतं आणि आता काही चांगलं होणे नाही, अशी भावना मनात दाटून येते.

...ही सर्व आसनं दूर करून प्रेमानं खरीखुरी योगासनं करायला मिळतील, तो दिवस माझ्या दृष्टीनं खराखुरा आंतरराष्ट्रीय योग दिवस असेल. हा दिवस पाहण्याचा 'योग' कधी येतो, ते पाहू!

---

(पूर्वप्रसिद्धी : जत्रा, जून २०१५)