कोर्ट हा मराठी प्रमुख भाषा असलेला बहुभाषक चित्रपट यंदाच्या ऑस्कर पुरस्कार स्पर्धेसाठी भारताची अधिकृत प्रवेशिका ठरला आहे. चैतन्य ताम्हाणे या अवघ्या सव्वीस वर्षांच्या तरुणानं अत्यंत वेगळी हाताळणी करून तयार केलेला हा चित्रपट याआधीच भारतातील राष्ट्रीय पुरस्काराचा धनी ठरला आहे. त्यामुळं आता ऑस्करसारख्या आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार स्पर्धेत या सिनेमाचं काय होणार, ही उत्सुकता आहे.
दर वेळी भारतातील सिनेमे 'ऑस्कर'ला पाठवायचा विषय निघाला, की मुळात ऑस्करला एवढं महत्त्व द्यायचं कारण काय, असा वाद उपस्थित केला जातो. त्यापेक्षा आपल्या चित्रकर्मींनी आपले राष्ट्रीय पुरस्कारच महत्त्वाचे मानावेत, असं म्हटलं जातं. अगदी आत्ताच्या ऑस्कर निवड समितीने अध्यक्ष अमोल पालेकर यांचीही अशीच भूमिका आहे. आपल्या पुरस्कारांविषयी आदरच आहे. पण केवळ तेवढ्यावरच थांबून कसं चालेल? ऑस्करकडं केवळ अमेरिकी किंवा हॉलिवूडच्या सिनेमांना पुरस्कार देणारी संस्था एवढ्याच मर्यादित दृष्टिकोनातून पाहिलं जाऊ नये. मुळात आपण ऑस्करच्या सर्वोत्कृष्ट परदेशी भाषा चित्रपट विभागात भाग घेतो. त्यापलीकडं त्यांचे स्वतःचे अनेक कित्येक सिनेमे विविध गटांत नामांकनं मिळवून असतात. त्यामुळं आपला विभाग व तिथली स्पर्धा मुळात त्यांच्या लेखी फार दखल घेण्यासारखी असते, असंही नाही. पण तरीही या पुरस्काराचं एक महत्त्व आणि ग्लॅमर आहेच. आंतरराष्ट्रीय पातळीवर आपल्या सिनेमाला ओळख मिळवून देण्यासाठी या विभागातील निवडीचा निश्चितच फायदा होतो. जगभरातील सिनेमाप्रेमींपर्यंत पोचण्यासाठी ही प्रसिद्धी फार उपयोगी पडते. शिवाय ऑस्करच्या निवड प्रक्रियेचा पुष्कळ दबदबा आहे. राजकारण आणि पक्षपातीपणा सगळीकडंच सुरू असतो. ऑस्करही त्याला अपवाद नाही. मात्र, हे आरोप-प्रत्यारोप मुख्य अमेरिकी किंवा इंग्रजी भाषक सिनेमांसाठी होत असतात. परदेशी भाषा विभागासाठी एवढं राजकारण केलं जात असल्याची चर्चा नाही.
अशी पारंपरिक सिनेमाच्या रचनेपासून वेगळी शैली हे कोर्टचं वैशिष्ट्य आहे आणि त्यामुळंच तो आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये जागतिक सिनेमाच्या खांद्याला खांदा लावून उभा राहू शकतो. अर्थात ऑस्कर स्पर्धेचं स्वरूप पाहता, केवळ चित्रपटाच्या गुणवत्तेवर अवलंबून राहता येत नाही. तिथं सिनेमाचं जोरदार मार्केटिंग करावं लागतं. रीतसर एजन्सी नेमून लॉबिंग करावं लागतं. सिनेमांचे ज्युरी वेगवेगळ्या ठिकाणी हे सिनेमे पाहत असतात. जास्तीत जास्त ज्युरींपर्यंत आणि तेथील स्थानिक प्रेक्षकांपर्यंत (म्हणजे अमेरिकेत स्थित मराठी लोक नव्हेत, अमेरिकी प्रेक्षक...) पोचणं फार आवश्यक असतं. त्या सिनेमाची तिथं थोडी-फार चर्चा व्हावी लागते. कारण स्पर्धेत उतरणारे सगळे नसले, तरी किमान निम्मे सिनेमे चांगल्या गुणवत्तेचेच असतात. त्यामुळं त्यांच्या स्पर्धेत आपला सिनेमा टिकण्यासाठी तिथं या बाकीच्या आयुधांचीही गरज लागते. भारतानं गेल्या ५९ वर्षांत ४८ सिनेमे ऑस्करला पाठवले. त्यापैकी केवळ मदर इंडिया, सलाम बॉम्बे आणि लगान हे तीनच सिनेमे अंतिम पाच सिनेमांत नामांकन मिळवू शकले. या विभागातला सर्वोत्कृष्ट चित्रपटाचा प्रत्यक्ष पुरस्कार तर अद्याप एकाही भारतीय सिनेमाला मिळालेला नाही. ऑस्करची ती बाहुली आपल्याला अगदीच अप्राप्य का? ऑस्करची निवडपद्धत आणि अमेरिकी ज्युरी व तेथील प्रेक्षकांच्या मानसिकतेत दडलेलं आहे. ऑस्करसाठी निवडलेले जाणारे सिनेमे सुमारे अडीच हजार ज्युरींकडून पाहिले जातात. सर्वोत्कृष्ट सिनेमा निवडणारा, १) युनिव्हर्सल अपील असलेल्या सिनेमाच्या खास अशा चित्रभाषेचा परिणामकारक वापर, २) मानवी मूल्यांचा चिरंतनपणा सिद्ध करणारं कथानक, ३) जागतिक दर्जाचा अभिनय आणि ४) उत्कृष्ट तांत्रिक दर्जा यांना साधारणतः सर्वोच्च गुण मिळतात, असं एक निरीक्षण आहे. यापूर्वी भारतानं पाठवलेले चित्रपट हे सर्व निकष पूर्ण करीत होते, असं म्हणणं धार्ष्ट्याचं होईल. आता निवडलेला कोर्ट किमान यातल्या पहिल्या निकषात नक्कीच बसतो. या वेळी स्पर्धेत आणखी कोणते सिनेमे येतात, त्यावर बरंचसं अवलंबून असेल. पाश्चात्त्य देशांत न्यायप्रक्रिया अगदी जलद असते. त्या पार्श्वभूमीवर भारतीय न्यायव्यवस्थेचं चित्र त्यांना कसं वाटेल, हे सांगता येत नाही. सिनेमाचा विषय अपील होणं ही एक वेगळीच गोष्ट असते आणि ती अगदीच सापेक्ष असते. त्यामुळंच अनप्रेडिक्टेबल असे निकाल लागू शकतात. कोर्टची केस नक्कीच सशक्त आहे. त्याला विजेतेपदाच्या बाहुलीचा न्याय मिळतो का, हे बघणं आता औत्सुक्याचं ठरणार आहे.
---
गेल्या पाच वर्षांतील सर्वोत्कृष्ट सिनेमे
(परदेशी भाषा विभाग या गटातील)
२०१५ - इडा (पोलंड, दिग्द. पावेल पावलीकोव्हस्की)
चित्रपटाचा कथाकाळ १९६२ चा. इडा ही तरुणी कॅथॉलिक नन होण्यापूर्वी तिच्या नातेवाइक असलेल्या न्यायाधीश वांडा हिला भेटायला जाते. तेव्हा तिला तिचा भूतकाळ समजतो आणि तिचे आई-वडील ज्यू असल्याचे आणि दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात जर्मन लोकांकडून मारले गेल्याचे समजते. इडाचा वांडाकडे जाताना प्रवास यात दर्शविला आहे. पोलंडच्या चित्रपटाने प्रथमच या विभागात पुरस्कार मिळविला.
२०१४ - द ग्रेट ब्यूटी (इटली, दिग्द. पाओलो सोरेंटिनो)
जेप गँबरडेला नावाच्या एका लेखकाच्या आयुष्याची ही कथा आहे. आता पासष्टीत असलेल्या या लेखकाने त्याच्या तिशीत एक प्रसिद्ध कादंबरी लिहिली आहे. आता मात्र तो रोममध्ये सांस्कृतिक सदरं लिहिणे आणि पार्ट्यांना हजेरी लावणे असं सुखासीन आयुष्य जगत असतो. एके दिवशी तो घराबाहेर पडतो आणि शहराच्या रस्त्यांवर त्याला विविध पात्रं भेटतात. त्याची जुनी प्रेयसी भेटते... जगण्यातल्या अपूर्णतेची जाणीव मग त्याला होते.
२०१३ - अमूर (ऑस्ट्रिया, दिग्द. मायकेल हॅनिकी)
संगीत शिक्षक म्हणून निवृत्त झालेल्या अॅन आणि जॉर्जेस या वृद्ध दाम्पत्याची ही हळवी कथा. त्यांची एकुलती एक मुलगी परदेशात असते आणि अचानक एके दिवशी अॅनला पक्षाघाताचा झटका येतो आणि तिची उजवी बाजू लुळी पडते... हा ऑस्ट्रियाचा 'संध्याछाया' म्हणायला हरकत नाही. पण अर्थातच टेकिंग उत्कृष्ट!
नादेर आणि सिमिन हे इराणमधील मध्यमवर्गीय जोडपं १४ वर्षांच्या संसारानंतर विभक्त होण्याचा निर्णय घेतं. त्यानंतर नादेर आपल्या अल्झायमरनं त्रस्त असलेल्या वडिलांच्या देखभालीसाठी एका विवाहित, पण गरजू स्त्रीला कामावर ठेवण्याचा निर्णय घेतो आणि तेथून गुंतागुंत वाढत जाते.
२०११ - इन ए बेटर वर्ल्ड (डेन्मार्क, दिग्द. सुझॅन बायर)
अंतोन या स्वीडिश डॉक्टराच्या आयुष्याची ही कथा आहे. डेन्मार्कमधील घर आणि सुदानमधील निर्वासितांची छावणी यात ये-जा करणाऱ्या अंतोनचं वैवाहिक आयुष्य संकटात सापडलं आहे. त्याला दोन मुलगेही आहेत. त्यांनाही त्यांच्या आयुष्यात समस्या भेडसावताहेत. अखेर बऱ्याच संघर्षानंतर सर्व नातेसंबंध जुळून येतात.
---
(पूर्वप्रसिद्धी - महाराष्ट्र टाइम्स, पुणे - २७ सप्टेंबर २०१५)
----
